بهشت و دوزخ كالبدی و روحانی - ۱

بدانكه حقیقت آخرت هیچ كس نشناسد، تا حقیقت مرگ اولا نشناسد؛ و حقیقت مرگ نداند، تا حقیقت زندگانی نداند؛ و حقیقت زندگانی نداند، تا حقیقت روح نداند. و معرفت حقیقت روح، معرفت نفس خودست، كه بعضی از شرح وی گفته آمد.

و بدانكه از پیش گفته آمد كه: آدمی مركبست از دو اصل: یكی روح، و دیگر كالبد، روح چون سوارست، و كالبد چون مركب. و این روح را در آخرت بواسطه كالبد حالتی است، و بهشتی و دوزخی است. و ویرا بسبب ذات خود نیز حالتی است بی آنكه غالب را در آن شركتی بود، و ویرا برای قالب نیز بهشتی و دوزخی است، و سعادتی و شقاوتی است. و ما نعیم و لذت دلرا كه بی واسطهء قالب باشد، نام «بهشت روحانی» میكنیم و رنج و الم و شقاوت ویرا كه بی قالب بود «آتش روحانی» میگوئیم.

اما بهشت و دوزخ كه قالب در میان باشد، این خود ظاهرست، و حاصل آن، اشجار و انهار و حور و قصور و مطعوم و مشروب و غیر آنست؛ و حاصل – دوزخ، آتش و مار و كژدم و زقوم [درختی است كه دوزخیان از آن خورند] و غیر آن. و صفت آن هر دو در قرآن و اخبار مشهورست، و فهم همگان آنرا دریابد؛ و تفصیل آن در كتاب «ذكر الموت» از كتاب «احیا» گفته ایم و اینجا برین اقتصار كنیم، و حقیقت مرگ شرح كنیم، و بمعنی بهشت و دوزخ روحانی اشارت كنیم، كه این را هر كسی نشناسد.